ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 9، آذر 1402 ، شماره پی در پی 91

نقد ویژگیهای ادبی، سبک‌شناسی و نسخ خطی دستورالملوک

صفحه (139 - 165)
سعیده سامع ، مهرداد چترایی عزیزآبادی (نویسنده مسئول)، محبوبه خراسانی
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1401

چکیده

زمینه و هدف: گنج الگنج یا دستورالملوک کتابی است در اخلاق عملی و آداب پادشاهی که ابوالقاسم شاذانی نیشابوری در فاصله سالهای ۵۰۳-۵۰۹ ه.ق تألیف کرده است. این اثر در دوازده باب در موضوعات متنوّعی نوشته شده است، از ادبیات فارسی گرفته تا اخلاق و سیاست و فقه و عرفان. چنانکه از متن برمی آید محتویات کتاب تا پیش از باب دوم آن مفقود شده است. این مجموعه ابتدا به دلیل منحصربفرد بودن و سپس قدمت آن -که به دورۀ غزنوی برمیگردد- اهمیت قابل‌ توجّهی دارد. هدف این پژوهش نقد ویژگیهای ادبی و سبک‌شناسی و منابع نسخ خطی کتاب «دستورالملوک» میباشد که پس از انتخاب دست نوشتۀ دستورالملوک با جستجو در بانک نسخ خطی فارسی و حصول اطمینان از صحّت تعلّق این دست‌نوشته ها به شاذانی، اقدام به جمع‌آوری نسخه ها و تهیۀ‌ تصویر از آنها گردید.

روش مطالعه: این مقاله به شیوه تحلیلی-توصیفی و با توجه به ویژگیهای برجسته سبکی آن در سه سطح زبانی، فکری و ادبی مورد بررسی قرار گرفته است.

یافته ها: شاذانی در ابتدای هر باب پس از ذکر موضوع و توضیحی مختصر در مورد آن، در حدود سی فصل ابعاد مختلف آن موضوع را مورد بررسی قرار داده است. ساده سازی مطالب در این اثر به چندین روش انجام شده است. او در هر فصل حکایتی همسان با بحث آن آورده است و با استفاده از آیات و اقوال پیامبران، ائمه، خلفای راشدین، فلاسفه، مشایخ و صوفیان و نیز استناد به اشعار فارسی و عربی جز آنکه بر درستی موضوع مورد بحث تأکید کرده، دستورالملوک را به اثری قابل ‌فهم برای خاصّ و عام بدل کرده است. شیوه دیگر مؤلّف برای ساده سازی متن، نقد و استدلال است.

نتیجه گیری: دستورالملوک، اثر ارزشمند دوره غزنوی، شامل دوازده باب است و چنانکه از متن برمی‌آید محتویات کتاب تا پیش از باب دوم آن مفقود شده است. شاذانی در این اندرزنامه در کمال فصاحت و بلاغت با آمیختن آموزه های تعلیمی و سیاسی با احادیث، آیات، اشعار و سخنان فلاسفه و مشایخ، دستورالعملی جامع برای دست یافتن صاحب منصبان به سعادت دنیا و آخرت فراهم آورده است.

کلمات کلیدی
گنج الگنج , ابوالقاسم شاذانی , دستورالملوک , نسخه خطی , سبک‌شناسی.

• ایمانی، بهروز (1394) «دستورالملوک، گنجی پارسیانه از روزگار غزنوی»، اوراق عتیق، شمارۀ 4، صص 13 – 30.
• رودکی، جعفربن محمد. (۱۳۷۶) دیوان رودکی سمرقندی، بر اساس نسخۀ نفیسی و ی. براگینسکی، تهران: نگاه.
• شاذانی. ابوالقاسم. (۹۳۹ ق). دستورالملوک. دستنویس آستان قدس رضوی.
• شکروی، بابک (1399) «ابیات شاهنامه در کتاب گنج الگنج»، پاژ، شمارۀ ۳۹، صص 233-272.
• شمیسا سیروس (1388) کلیات سبک‌شناسی، تهران: میترا.
• عنصرالمعالی کیکاوس بن اسکندر (1347)، قابوسنامه، تصحیح سعید نفیسی، تهران: کتابفروشی فروغی.
• عنصری، ابوالقاسم حسن (1363) دیوان. تصحیح محمد دبیرسیاقی. تهران: کتابخانۀ سنایی.
• غزالی، محمد (1317) نصیحۀالملوک، تصحیح جلال الدین همایی، تهران: چاپخانۀ مجلس تهران.
• فردوسی، ابوالقاسم (1379) شاهنامه، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
• فرشیدورد، خسرو (1382)، دستور مفصل امروز، تهران: سخن.
• معزی، امیر ابوعبداالله (1318) دیـوان، بـه سـعی و اهتمـام عبـاس اقبـال. تهـران: کتابفروشی اسلامیه.
• مورتن، الکساندر و جعفری جزی، مسعود (1399) «چند رباعی خیامانه از روزگار خیام» مجلۀ بخارا، شمارۀ 137.